ابن‌برزالی ابومحمد علم‌الدین قاسم بن محمد دمشقیاِبْنِ بِرْزالی، ابومحمد علم‌الدین قاسم بن محمد بن یوسف برزالی دمشقی (۶۶۵ - ۷۳۹ق/۱۲۶۷- ۱۳۳۸م)، مورخ و محدث شافعی دمشق می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالینیاکان او از اشبیلیه اندلس و از قبیله «برزاله» بوده‌اند، اما روشن نیست در چه زمانی، به دمشق کوچ کرده‌اند. شهرت آنان به برزالی و اشبیلی به دلیل یاد شده است. [۱]
زبیدی، تاج العروس، ج۷، ص۲۲۵.
پدرش شهاب‌الدین محمد برزالی نیز از محدثان و عالمان شام بود. [۲]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۹، ص۳۱۹.
قاسم در دمشق زاده شد. [۳]
ابن فوطی، عبدالرزاق، ج۴، ص۶۱۱، تلخیص مجمع الاداب فی معجم الالقاب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
۲ - تحصیلاتدر کودکی از پدرش و نیز از قاضی عزالدین بن صائغ حدیث آموخت. آنگاه فقه را نزد تاج‌الدین فزاری و قرائات را نزد علی الرضی بن دبوقا به خوبی آموخت. [۴]
ابن حجر، احمد، ج۴، ص۲۷۷، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
در ۶۸۵ق/۱۲۸۶م به حلب و مصر سفر کرد، در ۶۸۸ق به حج رفت و از مشایخ مکه و مدینه نیز حدیث شنید. پس از آن ۴ بار دیگر حج گزارد. [۵]
کتبی، محمد، ج۳، ص۱۹۶، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۶]
کتبی، محمد، ج۳، ص۱۹۷، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
ابن برزالی، صحیح بخاری و جامع ترمذی و سنن ابن ماجه و برخی از کتب روایی مشهور و مسانید را از عزالدین ابوالعباس احمد بن محیی الدین ابراهیم بن عمر فاروثی واسطی آموخت. [۷]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۳۴۲.
۳ - فراگیری حدیثوی که به شنیدن و حفظ و نقل حدیث دلبستگی وافر داشت به شهرهای بسیار دیگر مانند: بعلبک ، بیت‌المقدس ، حماة و اسکندریه سفر کرد و از محدثان آن دیار حدیث آموخت. سرانجام خود از حافظان حدیث و محدثان بنام گردید و در «دارالحدیث النوریه» و «دارالحدیث النفیسیة» به تدریس پرداخت. [۸]
حسینی دمشقی، احمد، ج۱، ص۲۰، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۹]
ابن حجر، احمد، ج۴، ص۲۷۷، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۱۰]
کتبی، محمد، ج۳، ص۱۹۶- ۱۹۸، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
ابن برزالی به کثرت روایت و نقل حدیث از راویان بسیاری شهرت دارد؛ گفته شده که وی از حدود دو هزار تن حدیث شنیده و از هزار محدث اجازه روایت داشته است. [۱۱]
ابن حجر، احمد، ج۱، ص۲۷۷- ۲۷۸، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
۴ - اساتید و مشایخبنام ترین استادان و مشایخ او، افزون بر افراد یاد شده، عبارتند از: قاسم اربلی ، احمد بن ابی الخیر ، ابن ابی عمر مقدسی ، ابن علان ، ابن شیبان ، ابن بخاری ، عزّ حرانی ، ابن خلکان ، فخرالدین بن لقمان ، محیی‌الدین بن عبدالظاهر ، علی بن محمود بن حسین بن نبهان (علاءالدین شاعر)، رشیدالدین فارقی ، قطب‌الدین قسطلانی ، قاضی القضاة خویی ، شمس‌الدین اصفهانی ، احمد بن یحیی بن اسماعیل کلابی حلبی، خضر ابن حسن بن علی ، یوسف بن یحیی ، محمود بن عبدالله ابوالثناء مراغی و صدرکبیر ابوالغنائم محمد بن مسلم مکی . [۱۲]
حسینی دمشقی، احمد، ج۱، ص۱۹، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۱۳]
کتبی، محمد، ج۱، ص۱۱۰، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۴]
کتبی، محمد، ج۲، ص۹۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۵]
کتبی، محمد، ج۲، ص۱۷۹، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۶]
کتبی، محمد، ج۲، ص۲۹۲، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۷]
کتبی، محمد، ج۳، ص۳۱۱، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۸]
کتبی، محمد، ج۳، ص۴۱۳، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۱۹]
کتبی، محمد، ج۴، ص۳۸، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۲۰]
سبکی، عبدالوهاب، ج۸، ص۳۶۵، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۲۱]
سبکی، عبدالوهاب، ج۸، ص۳۶۹، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۲۲]
سبکی، عبدالوهاب، ج۹، ص۳۴، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۲۳]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۲۹۹.
۵ - اجازه روایتبرخی از کسانی که وی از آنان اجازه روایت یافته است عبارتند از: ابن عبدالدائم ، نجیب عبداللطیف ، ابن ابی الیسر ، ابن عزون ، ابن علاق ، [۲۴]
حسینی دمشقی، احمد، ج۱، ص۲۰، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
قاضی القضاة شمس‌الدین ابومحمد عبدالله بن شرف‌الدین حنفی ، ابن مالک (صاحب الفیة) و قاضی القضاة شمس‌الدین حنبلی . [۲۵]
حسینی دمشقی، احمد، ج۱۳، ص۲۶۷- ۲۶۸، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۲۶]
حسینی دمشقی، احمد، ج۱۳، ص۲۷۷، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۶ - خصوصیاتاز ابن برزالی به نیکی، دین داری، پارسایی و دانش یاد شده است. ابن کثیر گوید وی دارای خط زیبایی بود، و نزد استادان و قاضیان اعتبار فراوانی داشت. ابن کثیر همچنین نقل می‌کند که ابن تیمیه در مقام بیان اعتبار منقولات ابن برزالی گفته است: روایت برزالی مانند نقشی بر سنگ است. [۲۷]
ابن تیمیه، ج ۱۴، ص۱۸۵.
۷ - وقف کتابخانهابن برزالی کتابخانه قابل توجهی داشته و بسیاری از کتاب‌ها را با خط خود نگاشته بوده است. او تمام کتابهایش را بر دارالحدیث السنیة و دارالحدیث القوصیة وقف کرد. [۲۸]
ابن تیمیه، ج ۱۴، ص۱۸۶.
۸ - وفاتابن برزالی در خلیص (قلعه‌ای بین مکه و مدینه ) در حال احرام درگذشت و با احترام بسیار به خاک سپرده شد. [۲۹]
کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۹ - آثار• ابن برزالی از تاریخ نگاران بنام نیز هست. مشهورترین اثر تاریخی او کتاب المقتضی لتاریخ ابی شامه است که ادامه تاریخ الروضتین تألیف شهاب الدین ابوشامه مقدسی (د ۶۶۵ق/۱۲۶۶م) است. این کتاب از سال مرگ ابوشامه، که سال تولد ابن برزالی است، حوادث را پی‌گیری کرده و تا ۷۳۸ق/۱۳۳۷م ادامه داده است. کتبی (د ۷۶۴ق/ ۱۳۶۲م) گفته که این کتاب در ۵ مجلد است، [۳۰]
کتبی، محمد، ج۳، ص۱۹۷، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
اما تنها ۲ جزء آن که مجموعاً حوادث سالهای ۶۶۵ تا ۷۲۰ق/۱۲۶۷ تا ۱۳۲۰م را شامل می‌شود در کتابخانه وزارت معارف قاهره موجود است. [۳۱]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۲.
• اثر دیگر ابن برزالی تلخیص تاریخی است در شرح حال دانشمندان از ۶۰۱ تا ۷۳۶ق که نسخه خطی آن در برلین موجود است. • کتاب دیگر او معجم البلدان و القری نام دارد که شمس‌الدین محمد بن علی بن احمد بن طولون مورخ (د ۹۵۳ق/ ۱۹۴۶م) از آن بهره گرفته است. [۳۲]
عزاوی، عباس، ج۲، ص۵۲۷، «مورخ الشام»، مجله مجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۴۵م، س ۲۰.
• او ذیلی بر کتاب تاریخ مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان تألیف سبط ابن جوزی (د ۶۵۴ق/۱۲۵۶م) نگاشته است. [۳۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
• جزوه‌ای با عنوان تسمیه من شهد بدراً در دارالکتب الظاهریة دمشق وجود دارد که احتمال داده شده است از ابن برزالی باشد. [۳۴]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۴۶.
[۳۵]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۴۷.
• المعجم الکبیر، این کتاب شهرت فراوانی داشته و ابن کثیر در کتاب البدایة و النهایة شرح حال برخی از شخصیت‌های رجالی را از این معجم نقل کرده و بنا بر گفت ه ابن حجر این اثر متجاوز از ۲۰ مجلد بوده است. [۳۶]
ابن حجر، احمد، ج۴، ص۲۷۸، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
از این کتاب اطلاعی در دست نیست، جز اینکه احتمال داده شده است که برخی از صفحات و با اجزاء آن در کتابخانه ظاهریه موجود باشد. [۳۷]
جامعه، خطی، ج۲، ص۱۰۲.
• معجم البرزالی، که نسخه خطی آن در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است. [۳۸]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۲۲۸- ۲۲۹.
• سایر آثار: الوفیات، خطی [۳۹]
زرکلی، خیرالدین، ج۶، ص۱۷، الاعلام، بیروت، ۱۹۷۶م.
الشروط،، ثلاثیات من‌مسنداحمد؛ العوالی المسندة، و الاربعون البلدانیة. [۴۰]
کحاله، عمر رضا، ج۸، ص۱۲۵، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۳) ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الاداب فی معجم الالقاب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۴) ابن کثیر، البدایة. (۵) جامعه، خطی. (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۷) حسینی دمشقی، احمد، ذیل تذکرة الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۸) زبیدی، تاج العروس. (۹) زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۷۶م. (۱۰) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناجی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. (۱۱) ظاهریه، خطی. (۱۲) عزاوی، عباس، «مورخ الشام»، مجله مجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۴۵م، س ۲۰. (۱۳) کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م. (۱۴) کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن برزالی»، ج۳، ص۹۵۳. |